آخرین فرصت "پنجره جمعیتی کشور"

متاسفانه تا اوایل دهه 90 عمل و عقیده مسئولان و دولتمردان بر کاهش جمعیت کشور بود! که در نوع خود بسیار موفقیت‌آمیز هم بود! از نرخ باروری بیش از 6 فرزند دهه 60 سقوط کردیم به زیر2 فرزند دهه 90! با عدم نظارت بر سقط جنین، رواج روش‌های پیشگیری از بارداری و هزار و یک طرح و ترفند دیگر، کانون خانواده‌ها رفته رفته خلوت و سرد شد.

رهبر معظم انقلاب در سال 1393 سیاست‌های کلی جمعیت را ابلاغ کردند، این به آن معنی بود که زنگ خطر جمعیت کشور به صدا درآمده و همه ارکان نظام اسلامی باید برای پاسداری از جمعیت کشور بسیج شوند؛ جبهه‌ای که قرار بود در دولت یازدهم و دوازدهم شکل گیرد! اما هرچه که بود این دولت‌ها آگاهانه این خطر و بحران را نادیده گرفتند تا به همین سادگی نیمی از فرصت "پنجره جمعیتی" کشور سوخت شود!

فرصت بی‌توجهی‌ها به پایان رسیده و حالا همه امید و انتظارها به دولت سیزدهم و البته توده‌های مختلف مردم بسته شده است؛ اهمیت دولت سیزدهم زمانی برجسته می‌شود که بدانیم امروز تنها یک لنگه از پنجره جمعیتی بر روی کشور گشوده است! تا سال 1430 در صورت تداوم شرایط کاهش ازدواج و فرزندآوری، حدود 30 درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود!

در این رابطه قبل از شروع به کار دولت سیزدهم برای تاکید بر اهمیت مطالبات و انتظارات جمعیتی از دولت جدید، میزگردی برگزار کردیم؛ در این میزگرد صالح قاسمی، نویسنده و کارشناس تحولات جمعیت؛ محمد ولی علیئی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین (ع) و مدیر گروه جمعیت‌شناسی موسسه مطالعات تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و دکتر علی پژهان، جمعیت‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد به جوانب مختلف این مقوله پرداختند که در ادامه بخش نخست آن تقدیم مخاطبان محترم می‌شود: 

جناب دکتر علیئی برای مقدمه بفرمائید، در حال حاضر اوضاع جمعیت کشور چگونه است و شاخص‌های جمعیتی چه روندی را نشان می‌دهند؟

علیئی: در زمان حاضر کشور ما 84.3 میلیون جمعیت دارد، سالانه تعدادی به این میزان اضافه می‌شوند که این اضافه شدن ناشی از کاهش مرگ و میر است و نه موالید! همانطور که مستحضرید موالید سال به سال در حال کاهش است و امسال آنطور که گزارش شده بین 940 تا 960 هزار نفر بوده است، کرونا هم به این مسئله دامن زده است؛ نرخ موالید کشور براساس برآوردهایی که انجام داده‌ایم، 1.64 فرزند است اما آمارهای جاری آن را 1.7 اعلام می‌کند که بسیار پائین و زیر حد جانشینی است!

اگر این روند ادامه پیدا کند و به زیر 1.5 برسد به حفره یا چاله باروری خواهیم افتاد! نرخ رشد جمعیت نیز حدوداً 96 صدم درصد است یعنی به زیر یک درصد، نزول کرده است! البته در سرشماری که در سال 1400 صورت می‌گیرد این آمارها به صورت دقیق آشکار می‌شود.

ما وضعیت جمعیتی خوبی نداریم و در حالت اضطراری قرار داریم؛ دوره پنجره جمعیتی ما در حال سپری شدن است و اگر اقدامی جدی البته نه به معنای تبلیغی یا تبشیری، صورت نگیرد، در آینده از لحاظ جمعیت سالمند و حتی سالمندی مفرد را تجربه خواهیم کرد؛ پس باید اقدامات حاکمیتی و حکومتی برای بررسی و احیای جمعیت ایران صورت گیرد؛ اگر در دولت سیزدهم اقدامی با دقت و با چارچوب منظم و منسجم انجام نگیرد، سالمندی و سالمندی مفرط در انتظارمان خواهد بود.

تغییرات جمعیتی در کشور ما از کی آغاز شد و به طور کل در دهه‌های اخیر در دولت‌های قبل، چه رویکردی بر سیاست‌ها حاکم بوده است؟  

پژهان: ما از سال 46 به فکر تغییرات جمعیتی افتادیم؛ از 46 تا 65 این تغییرات افزایشی بود، بازرگان و بنی‌صدر به کاهش جمعیت و میرحسین به افزایش آن معتقد بودند؛ در دولت آقای هاشمی در سال 68 تمرکز بر کاهش جمعیت خانواده بود؛ آقای خاتمی می‌گفت بین جمعیت و توسعه باید تعادل برقرار شود؛ در نتیجه در دولت‌های خاتمی از حاملگی‌های ناخواسته جلوگیری شد و تمرکز آن پیشگیری از باروری بود؛ به نظر من به تحکیم بنیان خانواده و ازدواج در دولت آقای احمدی‌نژاد بیشتر پرداخته شد.

احمدی‌نژاد حرف خوبی زد که ما باید هر 5 سال یک‌ بار سرشماری داشته باشیم، تا سیاست‌های جمعیتی مناسب اتخاذ شود؛ آن زمان نمی‌دانستیم، این حرف چه معنایی دارد؛ مطالعه سیاست‌های جمعیتی دنیا نشان می‌دهد که سیاست‌ها بلندمدت و کوتاه‌مدت هستند؛ 30 سال است که شاهد مهاجرت از روستا به شهرهای کشور هستیم و هیچ برنامه‌ای برای آن نداریم؛ دولت احمدی‌نژاد با صندوق مهر رضا و مسکن مهر حداقل به برخی برنامه‌ها پرداخت اما دولت آقای روحانی هیچ برنامه‌ای برای جمعیت نداشت با این حال به سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری که یک سیاست بالادستی بود، نیز توجه نکرد و سیاستی متناقض با جمعیت داشت!

آیا چالش‌های جمعیتی مختص به کشور ما است یا باقی کشورهای جهان نیز با آن درگیر بوده‌اند؛ رویکرد دیگر کشورها به این موضوع چه بوده است؟

پژهان: مسائل جمعیتی مدتی است که بر روی همه تحلیل‌ها سایه انداخته است از جمله تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی؛ چالش جمعیتی یک مسئله جهانی است با این تفاوت که کشورها متناسب با ساختار جمعیتی خود سیاست‌هایی را اتخاذ کردند؛ متاسفانه در مدت 40 سال بعد از انقلاب اسلامی مسائل جمعیتی در کشور ما سیاست‌گونه نبودند و این حوزه عملاً رها شده بوده است! ما فراز و نشیب‌های مختلفی از سال 1346 تاکنون داشتیم.

وضعیت ما در 3 شاخص مهم جمعیتی بحرانی است؛ یکی نرخ رشد جمعیت است، که یک کاهش چشمگیر داشته است؛ نرخ باروری نیز همین‌طور؛ ما کتابی در حوزه باروری مشاهده نمی‌کنیم مگر اینکه از کاهش باروری ایران حرفی زده باشد مبنی بر اینکه هیچ کشوری در این دوره زمانی چنین کاهشی نداشته است؛ در اروپا کاهش باروری در حدود 50 سال به طول انجامیده در حالی که در کشور ما در بین 15 تا 20 سال این اتفاق افتاده است!

مهاجرت و مهاجرپذیری یک موضوع مهم در حوزه جمعیت است؛ شاهدیم که کشورهای مختلفی از جمله آمریکا، کانادا، استرالیا و بسیاری از کشورهای اروپایی بر روی مهاجرپذیری حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند؛ امروز اوضاع جمعیتی و اقتصادی جهان به سمتی پیش رفته که توجه به این بخش ضروری است، این درحالی است که ما هیچ قانون و برنامه‌ای در این حوزه نداریم! حتی بسیاری از هم‌وطنان ما در مناطق مرزی به دلیل اینکه یکی از والدین آنها غیرایرانی است از داشتن شناسنامه محروم‌اند!

پژهان: ما نزدیک به 35 سال است که از روستا به شهر مهاجرت داریم و هیچ مدل توزیع جمعیتی دیگری نداریم و نیز هیچ مدلی مناسبی برای شهرها نداریم؛ اینکه یک شهر چقدر جمعیت داشته باشد و چه استانداردی باید داشته باشد در دستور کار ما نبوده است! براساس یک ظرفیت اقتصادی، جمعیت‌ از روستا به شهر آمد و از کلانشهرها به سمت کشورهای دیگر هدایت شد! سالانه 120 هزار نفر که عمدتاً جوان هستند از کشور خارج می‌شوند که خودش یک مسئله و معضل است! مثل اینکه ما بشکه‌ای را پر آب کرده باشیم درحالی که سوراخ باشد؛ به نظر من این مشکلات اساسی در حوزه جمعیت قابل اشاره هستند. 

با این تفاسیر، آینده از آن ما نخواهد بود و آینده جمعیتی روشنی نخواهیم داشت؛ ما در جمعیت‌شناسی به شاخص‌هایی دست پیدا کردیم که بحرانی هستند؛ ساختار و جمعیت امروز ما منشاء در گذشته ما دارد ساختار و جمعیت آینده ساخته و پرداخته امروز ماست.

وقتی در مورد جمعیت صحبت می‌کنیم بسیاری از مردم به‌صورت مقطعی به آن نگاه می‌کنند و دهه‌های آینده را در نظر نمی‌گیرد! به عبارتی اکثر مردم به اشتباه تصور می‌کنند که اوضاع جمعیتی ما خوب است!

قاسمی: در این رابطه می‌خواهم به نکته‌ای بپردازم؛ وقتی به روند تغییرات شاخص‌ها در تاریخ جمعیت‌شناسی نگاه می‌کنیم می‌بینیم ما در بسیاری از شاخص‌ها در حال رکورد زدن هستیم یعنی به رکوردهایی رسیدیم که تاکنون نداشته‌ایم! مثلاً من مقطعی از تاریخ ایران را سراغ ندارم که در آن نرخ رشد زیر یک درصد و در حال میل کردن به سمت صفر بوده باشد! این یک رکورد تاریخی است!

علیئی: این مورد در روند جمعیتی تاریخ کشور ما بی‌سابقه است، مگر اینکه اوضاع خاصی همچون جنگ، قحطی یا بیماری رخ داده باشد.

قاسمی: همینطور است! نرخ باروری ما به 1.6 فرزند رسیده است که با نرخ جانشینی فاصله زیادی دارد (نرخ جانشینی: 2.1) و وقتی سال‌ها این نرخ تغییر نکند، اصلاح آن به سمت نرخ جانشینی کار بسیار سختی خواهد بود؛ تجربه جهانی هم این را می‌گوید؛ کشورهایی که میلیون‌ها دلار هزینه می‌کنند، تنها در حدود یک یا دو دهم توفیق دارند و نه بیشتر! این رکوردها نگران‌کننده است؛ ما در مورد سرعت کاهش نرخ باروری که به آن اشاره شد نیز در حال ثبت رکورد هستیم؛ در کشور ما سقوط از نرخ باروری بالای 6 فرزند به نرخ زیر 2 کمتر از 20 سال در حالی که برای دیگر کشورها این اتفاق نزدیک به یک قرن یا بیشتر به طول انجامیده است.

براساس الگوهای آینده‌پژوهی، پیش‌بینی این است که ما در سرعت سالمند شدن جمعیت هم رکورد خواهیم زد! گاهی حرف‌های غیرعلمی مطرح می‌شود مبنی بر اینکه در 3 دهه آینده جمعیت کشور 30 میلیون نفر خواهد شد! که دقیق نیست؛ واقعیت این است که ما در سرعت سالمند شدن رکورد خواهیم زد! و تا سال 1430 یا 2050 به نزدیک 30 درصد جمعیت سالمند می‌رسیم!

به خاطر سرعت سالمندی، ساختارهای اجتماعی ما هماهنگ با سالمند شدن جمعیت پیش نمی‌روند و ما یک دفعه با انباشت یک جمعیت سالخورده روبرو می‌شویم! مثل موالید دهه 60 که یکسری از ساختارها آمادگی آن را نداشتند، سالمند شدن جمعیت نیز به همین شکل خواهد بود.

تأمین اجتماعی و صندوق‌های بازنشستگی آمادگی این حجم را نخواهند داشت؛ علت اصلی عدم آمادگی ما این است که مسئولان ما فهم درست و بلندمدتی از موضوع جمعیت ندارند و نهایتاً 4 سال یا 8 سال دوره مدیریت‌شان را می‌بینند! نگاه راهبردی در این حوزه وجود ندارد، اندیشکده‌ها باید در این زمینه به کمک بیایند ما در حوزه جمعیت یک متولی مشخص نداشتیم؛ من غصه می‌خورم از اینکه موضوعاتی بسیار پیش‌پا افتاده، صنف و شورا دارند و موضوعی به این مهمی که جز یکی از ابرچالشهای جهانی و کشورمان است، با این وضعیت مواجه است البته به دولت سیزدهم امیدواریم که اوضاع را تغییر دهد.

متاسفانه  مقوله جمعیت در میان مردم کشورمان از بعد سیاسی تحلیل و تفسیر می‌شود، به این خاطر، تا بحث از جمعیت می‌شود، گفته می‌شود این دغدغه حاکمیت است و به مردم ربطی ندارد! نظر شما دراین باره چیست؟

علیئی: در صورت آشنایی با تحولات جمعیت متوجه می‌شویم که این تلقی درست نیست! و فاجعه پیش رو مرتبط با همه مردم خواهد بود؛ بعد از انقلاب اسلامی یکسری تحولات بدون برنامه و اقتضائی در ایران صورت گرفت؛ رشد شهرنشینی و افزایش سواد و تحصیلات از این دسته‌اند؛ تعطیل شدن برخی از صنوف و مشاغل در نتیجه مهاجرت از روستا به شهر یکی از نتایج این اتفاق است؛ همزمانی بحث اقتصاد و معیشت با فرزندآروی نیز مورد دیگری است که از این اوضاع به وجود آمد.

پژهان: در جریان‌شناسی سیاسی، جمعیت در اصل یک مفهوم سیاسی است؛ نخستین بار برنامه تنظیم خانواده و کنترل جمعیت توسط سفیدپوستان برای سیاهپوستان طراحی شد که مؤید این موضوع است؛ در ذات جمعیت شناسی عملاً سیاست نهفته است؛ رئیس جمهورهای دنیا همگی مشاور جمعیتی دارند چون معتقدند رئیس جمهور در هر استان یا بخش باید متناسب با ساختار سن جمعیت آن منطقه حرف بزند و خوراک تهیه کنند که همان آمایش سرزمینی است. 

مثلاً وزیر فرهنگ ژاپن اعلام کرده بود که می‌داند چند نفر از جمعیت کشور ساز می‌زنند، این یعنی چه بخواهیم و چه نخواهیم مسائل جمعیتی  و سیاسی با هم درگیرند؛ در ادبیات کشورها هم رد پای آن است مثلا شعری که می‌گوید: "زن از قبیله دیگری خواه تا همه را خویش کرده باشی" در قومیت‌ها هم فرزند آبرو و ارزش اجتماعی است و یک نوع قدرت اجتماعی محسوب می‌شود؛ جمعیت برد سیاسی دولت‌ها را تعیین می‌کند، در مناقشات و منازعات بین‌المللی تعییین کننده است؛ نظریه‌پردازان زیادی داریم که به این موارد اشاره کردند، دیپلماسی بدون جمعیت یک شوخی تلخ است.

با این حساب، مردم در کجای این پازل قرار می‌گیرند، آیا باید جمعیت، کاهش یا افزایش آن را به دولت‌ها واگذار کنیم؟!

قاسمی: در سطح سیاست بین‌المللی دنباله‌های تحولات جمعیت پایش به سیاست و قدرت ملی می‌رسد لذا سیاسیون هم در این مورد مداخله می‌کنند و در این باره سیاستگذاری می‌کنند؛ پس در این سطح جمعیت سیاسی است، چمعیت هم ملی و کلان و هم خانوادگی و فردی است؛ هم حاکمیت و هم رسانه‌ها و خانواده‌ها در آن سهیم‌اند؛ خانواده برای کیفی کردن تعداد فرزند به تک فرزندی رسید اما متوجه شد که کیفیت تربیت فرزند را نیز از دست داده است! این خطای محاسباتی چه بسا توسط رسانه‌ها بین مردم ترویج شده است.

اما نکته دکتر پژهان ناظر به این موضوع است که در سطح ملی برخی جمعیت را نه سیاسی بلکه جناحی می‌کنند که این، یک آفت است؛ همه دنیا علاوه بر نگاه‌های دیگر، نگاه سیاسی هم به جمعیت دارند اما اینکه عده‌ای بیان می‌کنند که جمعیت دغدغه کشور نیست و دغدغه جریان اصولگرایی است، یک اشتباه است! جمعیت مسئله ملی است و مربوط به همه جناح‌ها؛ اتفاقاً دلسوزان جناح‌های مختلف به این موضوع حساسند؛ اما عده‌ای مشکوک تظاهر می‌کنند این نکته مهم را نمی‌دانند! مگر می‌شود کسی با این آمار روبه‌رو شود و متوجه وخامت و اهمیت اوضاع نشود؟!

پژهان: در زمان حاضر فرانسه، انگلیس و آلمان یکی از چالش‌های مهم‌شان این است که اعلام می‌کنند که آینده متعلق به آمریکاست چون سیر تحولات جمعیت موافق با آمریکا پیش می‌رود و کشورهای اروپایی هم بر روی این موضوع حساسند ...

(پایان بخش نخست)