نقش زنان محدث در آيات و روايات

در این پژوهش سعی شده است تا به بيان نقش زنان محدثه و مفسره از منظر آيات و روايات پرداخته شود که در آن به مصاديقي مانند زنان راوي حديث و مفسره در زمان پیامبر(ص) و امام صادق(ع) و زنان نمونه در عرصه مديريت عقلي و صاحب رأي مانند ملکه سبا ، بانوي نمونه در کشور داري و مديريت ، حضرت زهرا (س)و ..... اشاره‌ شده است .

تمامي اين مصاديق مي توانند در زمينه هاي تفسيري ، حديثي ، در کشور داري و .... الگوي کاملي براي ما باشند . در علم آموزي ، استادي ، آموزش علوم ديني در روايت حديث ، در پيروي از مکتب اهل بيت(ع)، در تفسير عيني و عملي ، در دفاع از ولايت ، آن ها از زنان بزرگوار و ساجده تشيع هستند که در ولاي اهل بيت (ع) مي درخشند در ايمان به اسلام از پيشگامان هستند که زنان راوي حديث و مفسره در زمان پيامبر(ص) يکي از اين نمونه‌ها است.

گفتاراول: زنان راوی حدیث و مفسره در زمان پیامبر(ص)
رسول گرامی اسلام فرموده اند:خداوند، خلیفه ها و جانشینان مرا مشمول رحمت خویش قرار می دهد. وقتی سؤال شد: منظور از چنین جانشینانی، چه افرادی هستند؟

آن حضرت فرمودند: « الذین یَتََّبِعونَ حدیثی و سُنََّتی ثمَّ یُعلِِّمونها امّتی » آنان کسانی هستند که از حدیث و سنّت رسیده من پیروی می کنند و سپس آن را به دیگران نیز می آموزند.»

راویان زن، غالباً در مساجد یا اماکن عمومی به تدریس و بیان حدیث می پرداختند و در پرتو این امر مهم، به مقام های بلند رسیدند و رسالت فرهنگی خویش را به‌صورت مطلوبی ایفا نمودند.ازجمله آن محدثین:

 

۱.اسماءدختر عمیس ؛ ۲.اسماءدختر زیدبن سکن ؛ ۳.اسماءدختر شَکَل ؛ ۴.ام اَسلم ؛۵. ام انس بن مالک ؛ ۶. ام حرام دختران ملحان ؛ ۷. ام حصین ؛ ۸. ام حکم دختر زبیر ؛ ۹. ام ایمن ؛ ۱۰.ام حمید انصاری ؛ ۱۱.ام حبیبه ؛ ۱۲. ام خارجه ؛ ۱۳.ام خالد، دختر خالدبن سعید؛ ۱۴.ام خالد دختر قیس بن عمروبن امرء القیس خزرجی؛۱۵. ام درداء؛۱۶.ام رَومان؛ ۱۷.ام رعلةقیشری؛ ۱۸.ام سلیمدختر ملحان؛۱۹.ام سلیط؛۲۰ام سلیمان؛۲۱.ام سنان اَسلمی؛۲۲.ام شریک انصاری ؛۲۳.ام سعدانصاری ؛۲۴ام عطیه انصاری؛۲۵.ام عطیه آرایشگر؛۲۶. ام عطیه اوسی؛۲۷ ام علاء انصاری ۲۸.ام علاء۲۹. ام غانم؛۳۰.ام قیس اسدی؛۳۱.ام کاثومدختر عقبه؛۳۲.ام مبشر انصاری ؛۳۳.ام معبد خزاعی ؛۳۴نسیبه دختر کعب.
نسیبه دختر کعب

نسیبه دختر«کعب بن عمروبن عوف بن مازن نجار انصاری» که همسر او «زیدبن عاصم» بود وپسرهای او «حبیب»و«عبدالله»بودند، از بانوان مجاهد صحابی فداکار رسول خدا (ص) و راوی حدیث از آن بزرگوار بوده است.
ارتباط و معاشرت این بانوی فداکار و ممتاز با رسول خدا در جنگ و دفاع از ساحت اسلام به‌گونه‌ای بود که غیر از مطالب بالا احادیثی را هم از پیامبر(ص) روایت کرده است که نمونه ای از آن ذکر می شود.

نسیبه روایت می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: اگر کسی روزه باشد شخص دیگری در حضور این روزه دار غذا بخورد فرشتگان الهی برای شخص روزه دار درود و رحمت نثار می‌کنند.

گفتار دوم:زنان راوی حدیث در زمان امام صادق(ص)
همانطور که به گسترش حدیث و فرهنگ در عصر امام باقر (ع)اشاره شد چنین شرایطی در روزگار امام صادق (ع) مناسب تر شده و بدین جهت راویان و و روایت حدیث بیشتری هم پدید آمده اند.

زنان راوی حدیث از امام صادق (ع)عبارتنداز:
۱.ام اسحاق دختر سلیمان ؛۲. ام اسود شیبانی؛ ۳. ام بداد؛ ۴.ام بکر؛۵.ام حسن دختر عبدالله ؛۶.ام خالد عبدی؛ ۷.ام خیر۸.ام سلمه مادر محمد ؛۹. ام سلمه احسمی ؛۱۰. ام سلمه دختر امام باقر (ع)؛۱۱ام عیسی دختر عبدالله ؛۱۲.ام فروه مادر امام صادق (ع)؛۱۳. همسرحسن صیقل؛ ۱۴.جوهره ؛۱۵. جویره همسرعیسی ؛ ۱۶. جویره؛ ۱۷.جویریه دختر حارث؛ ۱۸. حبابه و البیّه؛ ۱۹.حمّاره دختر حسن ؛ ۲۰.حمیده همسر امام صادق (ع) امام صادق (ع) از همسر خود تقاضا کرده بودند تا به زنان مسلمان علم بیاموزد و استادی آنان را در آموزش علوم دینی بر عهده گیرد.
کلثوم دختر یوسف ،

 

۲۳.کلثوم دختر یوسف بن عمران ابن میثم را علامه برقی و آیت الله سید ابوالقاسم خویی، در کتاب‌های رجالی خویش، از بانوان راوی حدیث از امام صادق (ع)دانستند.
۲۴.مغیره خادم امام صادق (ع)
مغیره خدمتگزارامام جعفر صادق از بانوان دیگر راوی حدیث از آن بزرگوار است شیخ طوسی  مقام روایت حدیث او را مورد تایید قرار داد، و علامه مامقانی هم او را پیرو مکتب اهل بیت (ع) شمرده و صلاحیت نقل حدیث او را مورد تحسین قرار داده است.
حضرت زهرا (س)
زهرای اطهر (س) با کلامی پرشور وهیجان، با بیانی همه درد وافسوس، از زیر پا نهاده شدن «احکام قرآن و اسلام» هشدار می داد که این هشدار آن افکار منحط و منحرف را تکان می داد و در وجودشان آتش در می‌افکند، حضرت سخنان خود را چنین ادامه داد:«هیهات اگر بر این گمان باشی که طبق احکام کتاب خدا، تو را از پدر ارث هست و مرا از ارث پدر هیچ نصیبی نیست -شگفتا !اگر چنین گمان کنی، چه تهمت ناروایی که بر خدا بسته است. - آیا شما با قصدو آگاهی و از روی تعهد کتاب خدا را پشت سر انداخته و از آن دست کشیده اید؟ مگر این نیست که خداوند متعال در قرآن فرموده است: «که سلیمان از داوود ارث برد»؟

« َ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتِينا مِنْ کُلِّ شَيْ‏ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِين »؛
حضرت صدیقه طاهره (س) نخستین بانوی مفسر قرآن بود. بانویی که به تعبیر اکثر مفسّران قرآن، مصداق بارز« کوثر» می باشد. حضرت صدیقه طاهره (س) « صاحب صحیفه فاطمیه» و بانوی محدثه و طرف گفت و گوی فرشتگان، بانویی که یادگار ارزنده مقام شامخ رسالت (س) و همسر باوفای امامت و ولایت و بانویی که پیشوایان معصوم (ع) در دامن او پرورش یافته‌اند.

 

حضرت زهرا (س) بانوی دانشمند و عالمه ای است که آیات «آیات ولایت » را با تمام وجود و هستی خویش، «تفسیر عینی و عملی » نموده است و با تمام امکانات از قطب دایره ولایت حمایت و دفاع جانانه نموده است و یکی از بزرگترین، ماهرترین، و استاد ترین مفسران قرآن مجید به شمار می آید و تمام رفتارو کردار، منطبق با قرآن و هماهنگ با روند تشریحی و هماهنگ با روند تشریعی و تکوینی آن است.

اگر از فاطمه زهرا (س) هیچ نمونه تفسیر باقی نمانده باشد( که خوشبختانه فراوان مانده است )جز آن خطبه غرّاء و کوبنده اش که در واقعه فدک که در جمع مسلمانان صدر اسلام در مسجد مدینه ایراد فرموده اند و خیلی از راویان از آن میان، احمد بن ابی طاهر معروف به ابن طیفور (متوّفی ۲۸۰ه.ق )آن را به تفصیل در کتاب «بلاغات النساء» آورده‌اند. همین یک خطبه از نظر تفسیری کافی بود. در این خطبه که شرح و تفسیر آیات نورانی الهی است. نخست صلوات و درود و رحمت او برآورنده اسلام ابلاغ می گردد. آنگاه امت حاضر را مورد خطاب قرار داده و نموداری از فلسفه احکام خدا را بیان می‌دارد.

ایمان را جهت تطهیر از لوث و شرک و بی دینی،
نماز را برای رهایی از ظلمت
و زکات را جهت پاک ساختن ارواح ونفوس وافزایش روزی.
روزه را جهت تثبیت اخلاص
حج را جهت استحکام بنیان دین
دادگری را برای نزدیکی و تالیف قلوب
فرمانبرداری از حاکمان اسلامی را جهت نظام و انتظام اسلام
امامت و پیشوایی را جهت امنیت از خطرهای تفرقه و پراکندگی
جهاد را موجب عزت و اقتدار و سربلندی و ذلت کافران
صبر و شکیبایی را جهت جلب خیرات و نیکی‌ها
امر به معروف و نهی از منکر را برای اصلاح عمومی
و خیر و احسان به والدین را جهت جلوگیری از خشم خدا
صله رحم را جهت تاخیر اجل و عامل طول عمر بشر
قصاص را برای احترام و نگهداری خون ها، که به آسانی روی زمین ریخته نگردد معرفی کرد.

آنگاه به استیضاح مقام خلافت پرداخت. با استدلال به آیات بینات صریح و کوبنده به اعلام ظهور جاهلیت جدید در صدر اسلام و تحلیل توطئه‌ها و حوادث دوران خلافت پرداخت و مواضع حقوقی خود در برابر تعدّی حکّام وقت را با این صراحت که آیا ارث نداریم ؟ منطق قرآن چیست ؟آیا سلیمان نبی از داوود پیامبر، ارث نبرد، بیان فرمود.

آنگاه با استمداد از مهاجرین و انصار پایمال کنندگان حقّ اهل بیت علیهم السلام را از این کار هشدار و تحذیر داد و در پایان هدف و خواست خویش را که گرفتن قباله فدک بود، مطرح کرده است .

مصحف زهرا  در مدینه، آن صحیفه ای است که جبرئیل از جانب خداوند بعد از رحلت رسول اکرم (ص) حضرت زهرا (س) می آوردند. وعلی (ع) آن را می‌نوشتند، به نام « مصحف یا صحیفه زهرا (س) » که در میان اهل بیت و ائمه اطهار (ع) محفوظ مانده بود و هست. گمان نشود که ایشان در داخل خانه فقط کارهای معمول زندگی مشغول بوده است. بلکه در کنار آن، این صحیفه را نوشته که شامل درس‌ها، احادیث، پیشگویی و خبرهای غیبی است که انسان در زندگی و امور معنوی بدان ها نیاز دارد. صحیفه زهرا (س) در خانه امام صادق (ع) و امام باقر (ع) بود و این بزرگواران به این مصحف نگاه می‌کردند و از آن بهره می‌جستند.

 

اسماء بنت عمیس (محدث متوفی قرن ۱ه):
ایشان از زنان بزرگوار و ساجده تشیع است که در ولایت اهل بیت (ع)، می درخشد در ایمان به اسلام از پیشگامان است و قبل از اینکه رسول خدا (ص) در مکّه به دارارقم داخل شود با آن حضرت بیعت کرد. از هنگامی که به مدینه آمد روز و شب برای فاطمه (س) چون مادری مهربان بود به طوری که آن حضرت وصیت هایش را به او فرمود.اسماء بنا به خواسته آن حضرت یک عماری ( تابوت) ساخت تا حجم بدن مبارکش وقت‌ تشییع پیدا نباشد. بنابر وصیت فاطمه (س) در شستن بدن مطهر آن حضرت، به علی (ع) کمک کرد.اسماءاز شاهدان قضیه فدک بود.اما ابوبکر شهادت او را نپذیرفت.وی از تکذیب کنندگان حدیث معجول« نحن مَعاشِرَ الْأَنْبِیاءِ لا نُوَرِّثُ ما تَرَکْناهُ....»است.

طبرانی چهل و یک حدیث از راویان مختلف از اسماء بنت عمیس روایت کرده است. بخاری نیز در صحیح خود از او روایت دارد.

د)فضه النبویه (محدث، متوفی قرن ۱ ه):
فضه خدمت کار حضرت زهرا (س) بود که پیامبر اکرم (ع) وی را برای کمک به حضرت فاطمه تعیین فرمود. او زنی عالم، فصیح، حافظ قرآن و از نظر ایمان تقوا و زهد و ورع در درجه عالی قرار داشت و محبتش به اهل بیت (ع) معروف و مشهور است. بلاغت کلام و نیکویی بیانش برکسی پوشیده نیست. او فقط کمک کار منزل نبود بلکه شاگرد فاطمه (س) و تربیت یافته او و پیوسته ملازم آن حضرت بود.

 

ابوالقاسم قشیری آورده است زنی را دیدم، پرسیدم کیستی؟ گفت (قل سلام فسوف). علامه مجلسی از مناقب ابن شهر آشوب حدیثی در باره این بانوی جلیل القدر نقل می‌کند که در آخر روایت آمده ایشان ۲۰ سال به غیر از قرآن کلامی نگفته اند وی زنی عالم و دانا و محدث و امین اهل بیت(ع) بود؛ تا آنجا که پیامبر او را به آل خود ملحق ساخت و روایت «اللَّهُمَ بارک فی فحنتنا» را فرمود.