گروه اقتصاد بین الملل خبرگزاری بسیج؛ «توسعه تجارت با قاره آفریقا مورد توجه دولت است»؛ این را مسعود پزشکیان رئیس جمهور کشورمان حدود یک ماه پیش در پیامی به همایش ملی توسعه صادرات غیرنفتی بیان داشت و گفت: دولت آمادگی و اشتیاق برای هموارسازی مسیر تجارت بین‌الملل و تسهیل کسب و کار فعالان اقتصادی را دارد.
از جمله اولویت‌های دولت قبل (سیزدهم) به ریاست آیت‌الله شهید سیدابراهیم رئیسی نیز گرایش به سمت توسعه روابط با کشورهای اسلامی آفریقایی به خصوص در زمینه‌های اقتصادی بود تا در ضمن تقویت تجارت با کشورهای اسلامی به مقاصد صادراتی نیز تنوع بخشیده شود.
در دولت سیزدهم همچنین دو همایش علمی و اقتصادی ایران و کشورهای غرب آفریقا در تهران یکی در اسفند ۱۴۰۱ و دیگری در اردیبهشت ماه ۱۴۰۳ برگزار شد که در جریان آن ده‌ها تفاهم نامه و یادداشت تفاهم چندجانبه و دوجانبه بین ایران و کشورهای آفریقایی به منظور گسترش و تعمیق همکاری‌های همه جانبه اقتصادی به امضا رسید.
به دنبال آن رسانه‌های ایران به نقل از آیت الله رئیسی نوشتند که مناسبات تجاری ایران و کشورهای آفریقایی به سطح ۲ میلیارد دلار در سال رسیده و ایران امیدوار است که حجم تجارت با آفریقا طی سه سال آینده به ۱۰ میلیارد دلار برسد.
رسانه‌های خارجی نیز با برشمردن تلاش‌های دولت سیزدهم ایران برای تقویت روابط با قاره آفریقا گفت که در این مدت حجم مبادلات تجاری فیمابین ۶ برابر شده است.
سهم ایران از تجارت با آفریقا
قاره آفریقا یکی از فرصت‌های منحصر به فرد ایران برای ورود به بازار کسب درآمد است.
قاره آفریقا در سال‌های گذشته به‌طور میانگین، بیش از یک‌هزار میلیارد دلار با جهان تجارت داشته که ۵۰ درصد آن شامل صادرات این قاره به سایر کشورها و ۵۰ درصد نیز واردات بوده است.
اما ظرفیت‌های قاره آفریقا برای تجارت و سرمایه گذاری ایرانی‌ها شاید به دلایل متعددی از جمله مسافت طولانی با برخی از این کشورها یا ذهنیت افکار عمومی نسبت به مشکلات عمده اقتصادی در این کشورها مغفول مانده است.
حجم تجارت خارجی در قاره آفریقا با جمعیت ۱.۴۶۰ میلیارد نفر به یک هزار و ۲۰۰ میلیارد دلاری می رسد و سهم ایران از تبادلات تجاری با آفریقا در مقایسه با ظرفیت‌های اقتصادی و بازار گسترده این قاره، همچنان محدود است.
کشورهایی که سهم بیش تری در سرمایه گذاری و تجارت با آفریقا دارند عمدتا شامل کشورهای بزرگ اقتصادی و توسعه یافته هستند که مهم‌ترین آنها به ترتیب،چین، آمریکا،اتحادیه اروپا، هند، امارات متحده عربی و ژاپن هستند.
اما به‌طورکلی تجارت ایران با آفریقا سالانه ۱.۲ میلیارد دلار است که ۱.۱ میلیارد دلار آن صادرات است که بیشترین میزان تجارت خارجی بین ایران و آفریقا در سال ۱۴۰۱ اتفاق افتاد که تجارت خارجی با آفریقا به حدود یک میلیارد و۲۰۰میلیون دلار رسید.
کدام کشورهای آفریقایی برای تجارت مناسب‌ترند؟
در حال حاضر ایران با کشورهای مختلف آفریقایی مبادلات اقتصادی دارد و در حوزه‌های متنوعی چون انرژی، کشاورزی، صنعت، معدن و خدمات فنی و مهندسی فعالیت می‌کند. برخی از کشورهای آفریقایی که ایران با آنها روابط اقتصادی دارد عبارت‌اند از:
۱. آفریقای جنوبی:
• روابط اقتصادی گسترده به‌ویژه در حوزه نفت و پتروشیمی.
• همکاری در زمینه صنایع معدنی و انرژی.
۲. نیجریه
• صادرات نفت و محصولات پتروشیمی.
• همکاری در حوزه کشاورزی و خدمات فنی و مهندسی.
۳. سودان
• پروژه‌های عمرانی و زیرساختی توسط شرکت‌های ایرانی.
• تجارت محصولات کشاورزی و مواد غذایی.
۴. اوگاندا
• همکاری در زمینه کشاورزی و تولید محصولات غذایی.
• صادرات محصولات صنعتی و دارویی.
۵. کنیا
• صادرات قیر، مصالح ساختمانی و دارو.
• واردات محصولات کشاورزی مانند چای و قهوه.
۶. غانا
• همکاری در حوزه‌های انرژی و کشاورزی.
• تجارت محصولات پتروشیمی و صنعتی.
۷. الجزائر
• همکاری در صنعت نفت و گاز.
• پروژه‌های مشترک در زمینه پتروشیمی و انرژی.
۸. تانزانیا
• همکاری در بخش کشاورزی، خدمات فنی و مهندسی.
• تجارت محصولات صنعتی.
۹. زیمبابوه
• همکاری در زمینه معادن و کشاورزی.
• واردات مواد خام و صادرات تجهیزات صنعتی.
ایران با کشورهای دیگری مانند سنگال، مالی، بورکینافاسو و ساحل عاج نیز روابط اقتصادی دارد، اما حجم مبادلات در مقایسه با کشورهای فوق کمتر است.
راهکارهای غلبه بر موانع
کشورهای آفریقایی از آنجایی که به لحاظ صنعتی توسعه نیافته هستند؛ معمولا محصولات تولیدی خود را چه در حوزه کشاورزی و چه منابع معدنی به صورت خام صادر می کنند. بنابراین فعالان اقتصادی ایران می‌توانند با راه اندازی خطوط تولید ایرانی و ایجاد اشتغال در این کشورها افزون بر مطرح کردن نام ایران در آنجا به سود خوبی دست یابند.
با وجود اینکه موانع و چالش‌هایی اعم از تحریم‌ها،مشکلات بانکی و فاصله جغرافیایی برای حمل و نقل کالا و هزینه‌های مرتبط با آن وجود دارد اما این امکان وجود دارد که از طریق دیپلماسی اقتصادی و تقویت روابط با کشورهای آفریقایی که ظرفیت‌های اقتصادی مناسبی داشته باشند و هم از لحاظ سیاسی و فرهنگی زمینه‌های همکاری مناسبی را ارائه دهند بر این موانع غلبه کرد.
از دیگر راهکارها استفاده از مکانیزم‌هایی مانند تهاتر یا مشارکت‌های منطقه‌ای است همان طور که ایجاد و استفاده از سیستم‌های مالی مستقل از دلار و یورو، مانند پیمان‌های پولی دوجانبه یا استفاده از ارزهای محلی و تقویت همکاری با بانک‌ها و مؤسسات مالی آفریقایی که محدودیت کمتری در برابر تحریم‌ها دارن راه حل ارتقای سطح روابط اقتصادی ایران و آفریقاست.
حمایت از شرکت‌های خصوصی ایران برای فعالیت در بازارهای آفریقایی و کاهش وابستگی به دولت در مبادلات اقتصادی و استفاده از شبکه‌های غیررسمی تجارت نیز در این زمینه کمک کننده است.
همان طور که می‌دانیم تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و سازمانی و عضویت و مشارکت فعال ایران در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی که کشورهای آفریقایی نیز در آنها حضور دارند، مانند سازمان همکاری اسلامی و اتحادیه آفریقا نیز به رفع موانع در تقویت روابط با آفریقا کمک خواهد کرد.
از همین رو باید گفت هیچ مشکلی حل نشدنی نیست و راهکارهای خلاقانه همواره بر سنگ اندازی قدرت‌های بزرگ هم غلبه کرده است که در ادامه می‌توان به مواردی از آن اشاره کرد:
- ایجاد توافق‌نامه‌های چندجانبه برای کاهش اثر تحریم‌ها
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و پروژه‌های مشترک و مشارکت در پروژه‌های زیرساختی در آفریقا، مانند ساخت جاده‌ها، پل‌ها، و نیروگاه‌ها که زمینه‌ساز روابط بلندمدت می‌شود.
- ایجاد مناطق آزاد تجاری مشترک برای کاهش محدودیت‌ها.
- استفاده از تجربیات سایر کشورها مانند چین، هند، و ترکیه که توانسته‌اند نفوذ خود را در آفریقا افزایش دهند.
- تقویت صادرات دانش‌بنیان و فناوری و راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی و آموزشی مشترک با کشورهای آفریقایی.
- شفافیت و اعتمادسازی
راهبردهای موفقیت در بازار آفریقا
اما از جمله راهبردها برای موفقیت در این بازارها
۱. ایجاد توافقات تجاری: تسهیل صدور ویزا، توافقات تعرفه‌ای و بانکی.
۲. حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی: برای معرفی محصولات و خدمات ایرانی.
۳. توسعه خطوط حمل‌ونقل: از جمله دریایی و هوایی برای کاهش هزینه‌های مبادله.
۴. سرمایه‌گذاری مشترک: در حوزه‌های زیرساخت، کشاورزی و انرژی.
۵. بازاریابی موثر: با تمرکز بر کیفیت و رقابتی‌بودن قیمت محصولات ایرانی.
این کشورها علاوه بر داشتن ظرفیت‌های اقتصادی، روابط سیاسی مناسبی با ایران دارند و این امر می‌تواند به تقویت همکاری‌های اقتصادی کمک کند.
فقیهی نایب رئیس اتاق مشترک ایران و آفریقا اخیرا به شماری از کشورها به عنوان کشور مناسب برای سرمایه گذاری و تجارت فعالان اقتصادی ایران اشاره کرده و گفته بود در بین ۵۵ کشور آفریقایی یکی از پیشروترین کشورها به حساب می‌آید و البته جزو ۲۰ اقتصاد برتر دنیا نیز محسوب می‌شود.
فقیهی تصریح کرد: البته میزان تجارت ما با کشورهای عربی شمال آفریقا بهتر شده مثلا با الجزایر تجارتی نداشتیم که الان به بالای ۲۰ میلیون دلار رسیده است، یا به مصر ۱۹ میلیون دلار صادرات داشتیم، با تونس و مغرب هم رشد تجارت داشتیم، حتی با جیبوتی الان بالای ۱۵ میلیون دلار تجارت داریم، به طور خلاصه از مجموع ۵۴ کشور آفریقایی با ۳۹ کشور تجارت مستقیم داشته ایم.
فرصت راه‌اندازی خط تولید توسط ایران در آفریقا
راه‌اندازی خطوط تولید توسط ایران در کشورهای آفریقایی نه‌تنها ممکن است، بلکه یک فرصت استراتژیک برای تقویت روابط اقتصادی و حضور در بازارهای منطقه‌ای محسوب می‌شود. عواملی که این امکان را فراهم می‌کنند:
نیاز بازار آفریقا: بسیاری از کشورهای آفریقایی به دنبال توسعه صنعتی هستند و به فناوری‌های ایرانی در زمینه‌های کشاورزی، صنایع غذایی، دارو، مصالح ساختمانی و ماشین‌آلات نیاز دارند.
نیروی کار ارزان: وجود نیروی کار ارزان و منابع طبیعی غنی در آفریقا فرصت‌هایی برای تولید مقرون‌به‌صرفه فراهم می‌کند.
معافیت‌های گمرکی و مالیاتی: برخی از کشورهای آفریقایی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی مشوق‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات گمرکی ارائه می‌دهند.
حضور در بازار منطقه‌ای: تولید در آفریقا می‌تواند به ایران امکان دسترسی به بازارهای منطقه‌ای و استفاده از توافق‌نامه‌های تجارت آزاد درون قاره‌ای را بدهد.
چالش‌ها و راهکارها
اما از آنجایی که چالش‌های لجستیکی و نبود خطوط حمل‌ونقل مستقیم و پایدار یکی از موانع اصلی شمرده می‌شود، ایجاد خطوط دریایی و هوایی اختصاصی بین ایران و آفریقا ضروری است.
در همین حال شناخت دقیق از نیازها و قوانین کشورهای هدف از طریق همکاری با سفارت‌ها، اتاق‌های بازرگانی و نمایشگاه‌ها امکان‌پذیر است.
با توجه به اینکه کشورهای چین، هند، ترکیه و اروپا حضور گسترده‌ای در آفریقا دارند. ایران باید بر محصولات با کیفیت و قیمت رقابتی تمرکز کند.تجارت و سرمایه‌گذاری ایران در آفریقا می‌تواند با تمرکز بر صنایع خاص و ایجاد روابط پایدار تقویت شود. تولید مشترک، انتقال فناوری و استفاده از ظرفیت‌های بومی هر کشور راهکارهایی مناسب برای موفقیت در این مسیر هستند.
در ادامه به سودان به عنوان نمونه مناسب‌برای سرمایه گذاری و تجارت با ایران اشاره می کنیم:
سودان به‌عنوان پلی میان شمال آفریقا و جنوب صحرای آفریقا، موقعیت استراتژیک برای تجارت منطقه‌ای دارد.
دسترسی به دریای سرخ، امکان گسترش صادرات به دیگر مناطق آفریقا و آسیا را تسهیل می‌کند و از دوره شهید رئیسی سفرهای دیپلماتیک مقامات سودانی به تهران به منظور تقویت روابط انجام گرفته است.
اما راهبردهای توسعه روابط اقتصادی ایران و سودان
سرمایه‌گذاری در کشاورزی و صنایع غذایی: ایران می‌تواند در توسعه فناوری‌های کشاورزی، فرآوری محصولات غذایی و تأسیس صنایع تبدیلی در سودان سرمایه‌گذاری کند.همکاری در تولید محصولات صادراتی مانند کنجد و پنبه نیز می‌تواند سودآور باشد.
توسعه تجارت کالا: ایران می‌تواند کالاهای صنعتی، دارویی و محصولات پتروشیمی را به سودان صادر کند و در مقابل مواد خام کشاورزی یا معدنی از سودان وارد کند.
صنایع نفت و انرژی: همکاری در زمینه اکتشاف، استخراج و فرآوری نفت و گاز و همچنین انتقال فناوری‌های مرتبط.
زیرساخت‌ها و ساخت‌وساز: مشارکت در ساخت پروژه‌های زیرساختی مانند نیروگاه‌ها، سدها، جاده‌ها و راه‌آهن می‌تواند به تقویت حضور اقتصادی ایران در سودان کمک کند.
همکاری در آموزش و انتقال فناوری: ایران می‌تواند با ارائه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و انتقال دانش فنی در زمینه‌های مختلف، ارتباط خود را با نیروی انسانی سودان تقویت کند.
تقویت روابط بانکی و مالی: ایجاد کانال‌های مالی برای تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری، از جمله استفاده از ارزهای ملی یا تهاتر کالا.
همکاری‌های فرهنگی و علمی:ایجاد تعاملات در زمینه آموزش، تحقیقات و فرهنگ می‌تواند روابط دوجانبه را تقویت کرده و اعتماد متقابل ایجاد کند.
برقراری روابط پایدار با کشورهای آفریقایی نیازمند ترکیبی از دیپلماسی فعال، استفاده از ظرفیت‌های بومی و منطقه‌ای، و تدوین راهبردهای نوآورانه برای مقابله با تحریم‌هاست.
تهران در مقطع اخیر توانسته در جوامع عمدتا مسلمان در کشورهای ساحل آفریقا حضور یابد و مطمئنا نزدیکی و تقویت روابط با کشورهای حاشیه دریای سرخ و تنگه باب المندب و شاخ آفریقا نیز تقابل با حضور آمریکا و اسرائیل در این مناطق هم محسوب خواهد شد.
کارشناسان اقتصادی اعتقاد دارند که ایران می‌تواند در ۱۰ سال آینده به شریک دوم تجاری با آفریقا بعد از چین تبدیل شود، زیرا اکنون چین یک‌سوم بازار کالاهای صادراتی خود را در آفریقا در اختیار دارد.
