به گزارش خبرگزاری بسیج از اردبیل، پایگاه جهانی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع در بافت تاریخی شهر اردبیل یادگاری از گنجینه‌ای را در دل دارد که بازخوانی آن افسوس هر شنونده‌ای را بر‌‌می‌انگیزد.
بناهای تاریخی متعددی در دوره قاجار ساخته شد و هنر در این دوره پویایی داشته است. به دلیل سفر پادشاهان قاجار به ویژه ناصرالدین شاه به ممالک فرنگ، بسیاری از هنرها دوره تولد خود را از این تاریخ می‌دانند. از سلسله‌ای که البته با اردبیل مهر و مروتی نداشت و نه تنها در آن دوره تحولی هنری در اردبیل رقم نخورد بلکه یکی از مهمترین گنجینه‌‌های فرهنگی این خطه را خیلی راحت به بیگانه واگذار کردند.
فرش معروف اردبیل، فرشی بود که می‌توانست در کنار بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بهانه‌ای برای حضور گردشگران باشد اما بافت آن به دست هنرمندان ما بود و کام آن برای بیگانگان.
به تعبیر کارشناسانِ محل نگه‌داری فعلی این فرش (موزه ویکتریا آلبرت لندن) «جزو قدیمی‌ترین فرشهای بافته شده و یکی از بزرگ ترین، زیباترین آثار دست بافت است.این فرش در شهر اردبیل در شمال غربی ایران، محل دفن شیخ صفی‌الدین اردبیلی بافته شده و در قرن شانزدهم به زیارتگاه بقعه شیخ صفی اهدا شده است. قدمت فرش دقیقاً به لطف کتیبه‌ای شاعرانه، با امضای «اثر غلام درگاه، مقصود کاشانی» است.»
دکتر الیزابت مکالی لوییس دانشیار مطالعات خاورمیانه نیز در خصوص فرش اردبیل گفته است: «فرش اردبیل استثنایی است.این فرش یکی از قدیمی‌ترین فرشهای اسلامی جهان و نه تنها در نوع خود خیره کننده است، بلکه با تاریخ یکی از سلسله‌‌های بزرگ سیاسی ایران گره خورده است. باتوجه به اینکه فرش از اساسی‌ترین هنرهای اسلامی است. این فرش یکی از جفت‌هایی بود که برای حرم صفی‌الدین اردبیلی بافته شد. امروزه فرش اردبیل بر گالری اصلی هنر اسلامی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن تسلط دارد، در حالی که دوقلوی آن در موزه هنر لس‌آنجلس است. در اردبیل اما فرش‌‌ها در کنار هم در حرم قرار داشتند.»
وی معتقد است «پرز فرش به جای ابریشم از پشم است زیرا رنگ را بهتر نگه می‌دارد. گره‌شمار فرش هنوز به‌طور مستقیم بر ارزش فرشهای امروزی پیشی دارد. رنگ‌‌های مورد استفاده برای رنگ‌آمیزی فرش طبیعی و شامل پوست انار و نیل است. تا 10بافنده در هر زمان می‌توانستند روی فرش کار کنند. فرش اردبیل دارای 340 گره در هر اینچ مربع (5300 گره در هر ده سانتی متر مربع) است. امروزه یک قالی تجاری به طور متوسط 80-160 گره در هر‌اینچ مربع است و این نشان می‌دهد فرش اردبیل دارای جزئیات بالایی است. تعداد بالای گره آن امکان گنجاندن یک طرح و الگوی پیچیده را فراهم می‌کند. مشخص نیست که این فرش در کارگاه سلطنتی تولید شده است یا خیر، اما شواهدی از کارگاه دربار صفوی در قرن 15 و 16 وجود دارد.»
نسرین میرحمیدزاده کارشناس میراث فرهنگی اردبیل درخصوص سرنوشت این فرش می‌گوید: این قالی در دوره شاه تهماسب بافته می‌شود. بنابر روایتی نقاشی طرح این فرش روی سقف بنا به صورت مطلا درج شده است. در بدو ورود هر کسی که وارد بنا می‌شده سقف و کف بنا را در یک شکل می‌دیده و این دیدگاه عرفا که از فرش تا عرش یکی است را می‌خواستند تجلی ببخشند.
همچنین فردین عینی مدیر پایگاه جهانی شیخ صفی نیز تاکید دارد که دارالحفاظ یا قندیل‌خانه فعلی محل استفاده قالی اردبیل بوده است.
آیا فرش اردبیل را زنان بافتند؟
در گزارش موزه ویکتریا آلبرت لندن آماده است: «تمام سطح فرش اردبیل با یک طرح یکپارچه پوشیده شده و با توجه به اندازه بزرگ فرش، شاهکار چشمگیری است. مرز از چهار نوار موازی تشکیل شده و میدان بزرگ مستطیل شکلی را احاطه کرده است که یک مدال بزرگ زرد در مرکز خود دارد. مدال توسط حلقه‌ای از اشکال بیضی نوک تیز احاطه شده است و چراغی از دو طرف آن آویزان شده است.این قطعه مرکزی با چهار قطعه گوشه‌ای مطابقت دارد که یک چهارم ترکیبی مشابه اما ساده‌تر هستند.»
«چراغ‌هایی که از قسمت مرکزی آویزان شده‌اند اندازه‌‌های مختلفی دارند. برخی از مردم فکر می‌کنند این کار برای ایجاد یک جلوه پرسپکتیو انجام شده است - اگر نزدیک چراغ کوچک بنشینید، هر دو به یک اندازه به نظر می‌رسند. با‌این حال هیچ مدرک دیگری مبنی بر استفاده از‌این نوع پرسپکتیو در‌ایران در آن مقطع تاریخی وجود ندارد و خود چراغ‌‌ها به جای اشیاء سه بعدی به صورت اشکال تخت نشان داده شده‌اند. دیدگاه دیگر‌این است که این تفاوت یک نقص عمدی در طراحی است که منعکس کننده این اعتقاد است که کمال فقط از آن خداست.»
در ادامه تاکید می شود که «این فرش الگوی خیره کننده 10 رنگ را در خود جای داده است. رنگ‌ها از مواد طبیعی مانند پوست انار و نیل ساخته می‌شدند، بنابراین سایه‌ها کمی متفاوت هستند و در آن دسته‌های تیره‌تر و روشن‌تر پشم، جلوه‌ای ایجاد می‌کنند.هر قسمت از طرح با یک یا چند نوع مجموعه طومار با گل یا برگ‌های چرخان فوق‌العاده پر شده است که از ویژگی‌های طراحی اوایل سلسله صفویه است. در برخی نیز اشکال متقارن مار وجود دارد که نشان دهنده ابرها هستند. بافندگان از نقشه‌‌های ارائه شده توسط یک طراح متخصص کار می‌کردند.
توده پشم، که رنگ را بسیار بهتر از ابریشم نگه می‌دارد، بسیار متراکم است - در هر 10سانتی متر مربع حدود 5300 گره وجود دارد.این تراکم به طراح این امکان را می‌داد تا جزئیات زیادی را در خود جای دهد. ساختن چنین فرش بزرگی با‌این همه گره چندین سال به تیمی از بافندگان ماهر نیاز داشت - ممکن است در هر زمان تا 10 بافنده روی فرش کار کرده باشند. قالی بافی معمولاً توسط زنان در خانه انجام می‌شد، اما فرشی مانند‌این ممکن است توسط مردان بافته شده باشد.»
چگونه فرش به لندن رسید
این فرش هنوز در سال 1843 میلای در حرم شیخ صفی‌الدین بود تا اینکه بازدیدکنندگان انگلیسی آن را دیدند. حدود 30 سال بعد، زیارتگاه دچار زلزله شد و فرش به شرکت فرش منچستر فروخته شد، که به نوبه خود آن را در سال 1892 میلادی برای فروش گذاشت. طراح ویلیام موریس، هنگام بازرسی فرش از طرف موزه ویکتریا آلبرت لندن، آن را بی‌نظیر، منطقی و پیوسته زیبا توصیف کرد و در نهایت موزه، فرش را به قیمت 2000 پوند در مارس 1893 میلادی خریداری کرد.
پژوهشگر مطالعات خاورمیانه معتقد است «بسیاری از گنجینه‌‌های بزرگ از سراسر جهان به طور قانونی به مجموعه موزه‌‌های غرب راه یافته‌اند. بسیاری از اشیاء به طور قانونی توسط مجموعه‌داران و موزه‌ها در قرن 19 و 20 خریداری شدند. با‌این حال، بسیاری از آثار هنری هنوز به طور غیرقانونی صادر و فروخته می‌شوند.»
مکالی لوییس در مطالعات خود اعلام می‌کند که «شرکت منچستر که در تجارت فرش فعالیت می‌کند، فرشهای آسیب‌دیده را در ایران خریداری کرد و آن‌ها را به مد معمول اواخر قرن نوزدهم «ترمیم» می‌کرد. به این ترتیب که منتخبی از یک فرش برای تعمیر فرش دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفت که در نتیجه یک فرش «کامل» و یکی فاقد حاشیه بود. یک فروشنده مستقر در لندن، فرش بزرگتر را در سال 1892 میلای برای فروش گذاشت و موزه ویکتریا آلبرت لندن را متقاعد کرد که آن را به قیمت 2000 پوند در مارس 1893 میلادی خریداری کند. فرش دوم به طور مخفیانه به یک کلکسیونر آمریکایی به نام "جی پی گتی" فروخته شد که در سال 1953 میلادی آن را به موزه هنر لس آنجلس اهدا کرد. برخلاف فرش واقع در لندن، فرش لس آنجلس ناقص است.»
توحید دلاور قوام معاون صنایع دستی اداره کل میرث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل نیز در تاکید به جایگاه و مفاهیم عرفانی نهفته در فرش اردبیل متذکر شد: در قسمت بالایی فرش اشعاری از حضرت حافظ را داریم.
«جز آستان توام در جهان پناهی نیست سر مرا به جز‌این در حواله گاهی نیست»
وی ادامه داد: این بیت هم تداعی دیدگاه عرفا و هم نقش فرش اردبیل تداعی مفاهیمی چون عقاید و اندیشه عرفانی و عبادت و محراب است.
دلاور قوام با ابراز تأسف از وضعیت فروش و خروج فرش از ایران گفت: بعدها معلوم شد این فرش به دستور ملکه انگلیس شناسایی و خریداری و در موزه ویکتریا آلبرت لندن به عنوان نفیس‌ترین دست بافته تاریخ بشر نگه‌داری می‌شود.
10 دقیقه بازدید هم حق ما نبود
در سال 2006 میلادی، موزه ویکتریا آلبرت لندن ویترین وسیعی را در مرکز گالری جمیل ایجاد کرد، به طوری که می‌توان فرش را به صورت کامل، روی زمین دید. به مدت ده دقیقه در ساعت نورهای سالن روشن می‌شود تا فرش رنگ‌‌های غنی خود را حفظ کند.
به گفته میرحمیدزاده کارشناس میراث فرهنگی اردبیل این قالی در دوره قاجار به دلیل بضاعت‌‌های مالی و به بهانه مرمت بقعه به فروش می‌رسد و توسط شرکتی انگلیسی خریداری می‌شود.
میرحمید زاده تصریح کرد: بعد از فروش فرش، پول صرف مرمت بقعه نمی‌شود و به مرور زمان سقف که حالت طاقی و آکوستیک داشته با نفوذ رطوبت تخریب می‌شود و نقاشی آن نیز از بین می‌رود.
وی گفت: آخرین بازبافت این اثر در همین مجموعه در صحن بقعه انجام شده است. از سال 1377 بافت قالی آغاز و تا مرداد 82 ادامه یافت.
فرش اردبیل به حدی منحصر به فرد است که نقشه آن انحصاراً به نام این شهر شناخته می‌شود و بارها بازبافت شده است. در واقع این نقشه به عنوان طرح مختص اردبیل وهویت فرهنگی این شهر شناخته می‌شود و این در حالی است که انگلیسیها بیشتر از اردبیلی‌‌ها قادر به بازدید از‌این اثر نفیس هستند.
