افزون بر ۳۰ نسخه‌ نفیس خطی از آثار سعدی در گنجینه "ملک" نگهداری می‌شود

به گزارش خبرگزاری بسیج استان خراسان رضوی از مشهد، افزون بر 30 نسخه‌ خطی از آثار سعدی همچون کلیات سعدی، بوستان، گلستان، غزلیات و ترجیع‌بند سعدی در گنجینه ملک نگهداری می‌شود. در این میان، کلیات سعدی به شماره ثبت 6882 که توسط بانو عزت‌ملک ملک دختر بزرگ حاج حسین آقا ملک به این موقوفه اهدا شده است، نفیس‌ترین اثر خطی سعدی این گنجینه به شمار می‌آید. این اثر نفیس در قالب یک پروژه ارزشمند با مدیریت عالی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و حمایت بنیاد فارس‌شناسی و مرکز سعدی‌شناسی به شیوه چاپ عکسی(فاکسیمیله) با کیفیتی بسیار بالا در سال 1400 بازنشر و رونمایی شد. در ادامه به مناسبت یکم اردیبهشت ماه؛ روز بزرگداشت سعدی، پای صحبت‌های نوشاد رکنی رئیس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی این مؤسسه درباره نفاست این اثر و بازنشر آن می‌نشینیم. 

معرفی خاندان مذهب‌باشی شیرازی

در ابتدا باید گفت خاندان مُذهب‌باشی شیرازی به عبارتی میرزا یوسف‌ مذهب‌باشی شیرازی و پسرانش، از جمله آخرین خاندان‌هایی هستند که کتاب‌سازی فاخر سلطنتی را در ایران انجام می‌دادند. هر کدام از اعضای این خاندان، یکی از امور مربوط به کتاب‌ها را برعهده داشت، به طور مثال میرزا محمود مذهب‌باشی شیرازی، تهیه جلد آثار را انجام می‌داد و دو برادر کوچکترش؛ آقا لطف‌علی یا علی‌نقی، خط فارسی آثار را کتابت می‌کردند. 

برخی از آثار این خاندان همچون نسخه خطی الدعا، دیوان حافظ به خط علی‌نقی شیرازی و قرآن خطی ارسنجانی نیز در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. در این میان، کلیات سعدی که در تالار آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک موزه ملی ملک در معرض دید عموم قرار دارد، یکی از آثار فاخر این خاندان به شمار می‌آید. این اثر توسط میرزا محمود مجلد شده است و نفاست آن از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است.  

ویژگی‌های خاص اثر

بندرت یک خوشنویس، کلیات سعدی را کتابت کرده است و به طور معمول گلستان، بوستان و... سعدی به صورت جداگانه خوشنویسی شده است. این کلیات سعدی گنجینه ملک، یکی از نسخه‌های بسیار کامل محسوب می‌شود و آن را می‌توان نسخه معیار یا اساس برای خواندن کلیات سعدی قرار داد. 

همچنین این اثر از نظر تزیینات بکاررفته در آن، جزء یکی از نسخه‌های بسیار شاخص و فاخر است و بهترین نمونه‌های تذهیب دوره قاجار را می‌توان در آن دید. تقریباً تمام صفحات اثر طلااندازی دارند و هر بخش آن دارای یک سرلوح مخصوص به خود است که این‌ها نیز از نمونه‌های شاخص هنر قاجار است.

از طرف دیگر، علی‌نقی شیرازی، خوشنویس اثر دارای خطی با سبکی خاص بوده است تا جایی‌که لطف‌علی شیرازی برادر کوچکترش نیز تلاش می‌کرده از خط او تقلید کند. در واقع از آنجایی‌که علی‌نقی عادت کرده بود در فاصله کوتاه بین متون قرآن‌ها و دعاها بنویسد، خط نستعلیقش فشرده خاص بود، اما با این وجود تناسبات را با نهایت زیبایی و فشردگی انجام می‌داد. البته در این کلیات سعدی، دست این خوشنویس بازتر بوده است، اما باز هم خط او برای اهل فن قابل تشخیص است. 

همچنین این نسخه از نظر صحت شعرهای سعدی، ارزش خاصی دارد، چراکه گویا علی‌نقی شیرازی از دوستان نزدیک شوریده شیرازی بوده است که تسلط بسیار عمیقی بر ادبیات به ویژه آثار همشهریانش داشته است. از این رو، اثر از نظر صحت شعرها، درست‌نویسی و کم غلط بودن کلمات، مورد توجه قرار دارد. 

از اهدای نسخه تا بازنشر آن

این نسخه خطی، از جمله آثار نفیسی بود که از ایران خارج شده بود، اما به همت بانو عزت‌ملک ملک در یکی از حراجی‌های بین‌المللی خریداری شد. در نهایت توسط این بانوی فرهنگ‌دوست، این اثر فاخر به همراه مجموعه آثار ارزشمند دیگری به کتابخانه و موزه ملی ملک اهدا شد و در حال حاضر در این موزه در معرض نمایش قرار دارد. 

در ادوار گذشته، افراد بسیاری درصدد بودند این نسخه نفیس گنجینه ملک را در قالب چاپ فاکسیمیله بازنشر کنند، اما از آنجایی که این امر با انجام یک کار فنی ویژه و هزینه بالا همراه بود، در نیمه‌های مسیر منصرف شدند. سرانجام، دکتر کوروش کمالی سروستانی رئیس دانشنامه فارس که درصدد انتشار یکی از نسخ خطی سعدی بود، به پیشنهاد مدیران مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک تصمیم گرفت این اثر گنجینه ملک که یکی از شاخص‌ترین آثار سعدی محسوب می‌شود را چاپ کند.

در ادامه این مسیر، استاد مجید فداییان، نگارگر، کارشناس و پژوهشگر هنرهای سنتی و آثار تاریخی کشور مسئول انجام پروژه بازنشر این اثر خطی نفیس می‌شود که این امر را با همکاری مدیران و کارشناسان کتابخانه و موزه ملی ملک و همراهی جمعی از هنرمندان و متخصصان همچون مانی نورایی به سرانجام می‌رساند.  

تک تک صفحات این کلیات سعدی به صورت حرفه‌ای و با کیفیت بسیار بالا عکاسی شده است. پس از انجام سایر مراحل بازنشر نسخه همچون تفکیک رنگ‌ها، اثر در چاپخانه آستان قدس رضوی به تعداد محدود در مشهدمقدس به زیور چاپ آراسته شد. این نسخه بازنشرشده گنجینه ملک دارای صحافی بسیار زیبا و ارزشمندی است که شهاب متین رضا، سرپرست گروه صحافی و جلدسازی آن را برعهده داشت. 

همچنین از آنجایی‌که تمامی دست‌اندرکاران بازنشر این اثر بر این امر هم‌نظر بودند که نسخه بازنشرشده باید تا حد امکان همچون اصل نسخه موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک باشد، از انتشار مقدمه برای آن همچون سایر آثار فاکسی‌میله صرف‌نظر شد و تنها صفحه شناسنامه اثر و یک مأخره از کوروش کمالی سروستانی در آن به چاپ رسیده است که متن این مأخره نیز توسط استاد کیخسرو خروش و شبیه به خط علی‌نقی شیرازی خوشنویسی شده است و حتی تزیینات آن هم مشابه دیگر صفحات اثر است. 

شایان ذکر است، کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1316 شمسی بر حرم مطهر رضوی وقف شده است و در حال حاضر به نشانی «تهران، میدان امام خمینی، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد(میدان مشق)» آماده خدمات‌رسانی به اهل هنر و تاریخ است.

آرزو مستأجر حقیقی