چطور در موج شایعات، فریب نخوریم؟
در بحران‌های سیاسی، اقتصادی یا امنیتی، اطلاعات نادرست و شایعات به سرعت گسترش پیدا می‌کنند و می‌توانند آرامش جامعه را بر هم بزنند. در چنین فضایی، مقابله با فیک‌نیوزها نه‌تنها یک ضرورت فردی، بلکه مسئولیتی اجتماعی است.
در چنین لحظاتی انتشار شایعات و اخبار جعلی (فیک‌نیوز) می‌تواند به سرعت اعتماد عمومی را سلب کرده، تفرقه بیافریند و آرامش روانی جامعه را مختل کند.
در این شرایط، هر فرد و هر نهادی می‌تواند نقش مؤثری در کاهش اثرات مخرب اطلاعات غلط ایفا کند.
منبع‌یابی
پیش از آنکه روی دکمه «ارسال» یا «اشتراک‌گذاری» در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی کلیک کنید، چند ثانیه مکث کنید و با خودتان سه سؤال مهم را مرور کنید:
آیا منبع این خبر معتبر و شناخته‌شده است؟
آیا این خبر فقط از یک کانال بی‌نام‌ونشان آمده یا در رسانه‌های رسمی و منابع مستقل دیگر هم منتشر شده؟
و در نهایت، آیا این محتوا با عقل و منطق سازگار است؟
اگر پاسخ هر یک از این پرسش‌ها منفی بود، بازنشر آن را متوقف کنید. در فضای بحران، انتشار نسنجیده اخبار می‌تواند به دامن‌زدن به ترس و ناامنی کمک کند، حتی اگر نیت اولیه شما اطلاع‌رسانی باشد. چنان‌چه به هر یک از این پرسش‌ها پاسخ منفی دارید، از بازنشر خودداری کنید.
بی‌اعتنایی به شایعات ترس‌افکن
پیام‌هایی که ناگهانی و با لحنی هشداردهنده منتشر می‌شوند، معمولاً با هدف ایجاد اضطراب و بی‌ثباتی روانی طراحی شده‌اند. جملاتی مثل «فردا سوخت گران می‌شود»، «مراکز خرید در خطر حمله‌اند» یا «آذوقه ذخیره کنید»، اغلب بدون منبع معتبر و بدون پشتوانه رسمی منتشر می‌شوند و فقط فضا را ملتهب می‌کنند. بهترین واکنش در برابر چنین پیام‌هایی، بی‌اعتنایی است. حفظ آرامش فردی و روانی، قوی‌ترین سپر در برابر این نوع شایعه‌پراکنی و جنگ روانی است. با نادیده‌گرفتن چنین شایعاتی، خود را از بازی دشمن خارج می‌کنید.
تحلیل انتقادی
پذیرفتن هر خبری بدون تفکر و تحلیل، راه را برای فریب باز می‌گذارد. برای جلوگیری از این فریب، باید هر خبری را با نگاه انتقادی بررسی کرد. از خود بپرسید:
این خبر را چه کسی منتشر کرده؟ چرا؟
آیا او انگیزه یا نفعی در میان دارد؟
آیا ممکن است این خبر در خدمت یک جریان خاص، یک گروه سیاسی یا منفعت اقتصادی باشد؟
چنین پرسش‌هایی ما را از حالت مصرف‌کننده منفعل به شهروند آگاه و کنش‌گر تبدیل می‌کند. سواد رسانه‌ای، یعنی همین توانایی پرسشگری و تحلیل. این مهارت، در واقع سپری است که از ما در برابر موج اخبار ساختگی و دروغ محافظت می‌کند.
توجه به تبلیغات، بازارگرمی‌ها و کامنت‌های کاربران
در بسیاری از مواقع، اخبار جعلی نه در قالب خبرهای رسمی، بلکه در دل تبلیغات، پیام‌های بازاری و حتی کامنت‌های کاربران عادی پنهان می‌شوند. گاهی یک محصول یا خدمات با تبلیغات هیجانی و وعده‌های بزرگ وارد فضای آنلاین می‌شود، اما پشت آن اهدافی پنهان مثل ترس‌پراکنی، شایعه‌سازی یا دست‌کاری افکار عمومی قرار دارد. حتی برخی کاربران در قسمت نظرات، به ظاهر تجربیات شخصی را بازگو می‌کنند ولی در واقع، بخشی از یک عملیات رسانه‌ای هماهنگ‌شده هستند. بنابراین هنگام مواجهه با تبلیغات یا نظرات کاربران، باید با دیده تردید نگاه کرد، منبع آن‌ها را سنجید و از تصمیم‌گیری‌های احساسی پرهیز کرد. در فضای بحران، دشمنان ممکن است از همین ابزارها برای تشدید نگرانی، جلب توجه یا القای اطلاعات غلط بهره ببرند. بررسی دقیق محتوا، پرهیز از اعتماد کور و تحلیل محتوای پیرامونی (مانند تبلیغ‌دهنده، مدل روایت یا لحن کامنت‌ها) به ما کمک می‌کند تا از دام‌های اطلاعاتی و فریب‌های نرم در امان بمانیم.
استفاده از ابزار هوش مصنوعی
افزونه‌های مرورگر برای شناسایی نشانه‌های جعلی
برای مقابله مؤثر با اخبار جعلی، اولین قدم استفاده از ابزارهای هوشمند تشخیص فیک‌نیوز است. این ابزارها معمولاً به‌صورت افزونه (extension) در مرورگرهای اینترنتی مثل گوگل کروم یا فایرفاکس نصب می‌شوند و به کاربران هشدار می‌دهند که آیا یک خبر یا منبع، قابل اعتماد است یا مشکوک به دروغ‌پردازی. یکی از معروف‌ترین آن‌ها «NewsGuard» است. این ابزار به سایت‌های خبری امتیاز می‌دهد؛ اگر سایتی قابل اعتماد باشد، علامت سبز و اگر مشکوک باشد، علامت قرمز دریافت می‌کند.
ابزار دیگری به‌نام «Trusted News» نیز وجود دارد که در کنار لینک‌های خبری، برچسب‌هایی مثل "طنز"، "جهت‌دار" یا "جعلی" را نشان می‌دهد و کمک می‌کند تا خبرها را با دقت بیشتری ارزیابی کنیم. همچنین برای شناسایی ربات‌های دروغ‌پراکن در شبکه‌های اجتماعی (مثل توییتر)، می‌توان از سایت BotSentinel استفاده کرد که اکانت‌ها را تحلیل می‌کند و مشخص می‌کند آیا رفتار آن‌ها طبیعی است یا مشکوک به ربات بودن.
برنامه‌های Deepfake Detection برای تصاویر و ویدیو
در مرحله بعد، برای تشخیص عکس‌ها و ویدیوهای جعلی، مخصوصاً آن‌هایی که با هوش مصنوعی دست‌کاری شده‌اند (مثل Deepfake)، ابزارهای خاصی وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین آن‌ها «InVID» است که هم به‌صورت افزونه مرورگر و هم پلتفرم آنلاین قابل استفاده است. این ابزار می‌تواند فریم‌های یک ویدیو را استخراج کند، زمان دقیق انتشار آن را بررسی کند و با جستجوی معکوس، منبع اصلی را پیدا کند. به‌این‌ترتیب می‌توان فهمید آیا ویدیو واقعی است یا از محتوای قدیمی برای انتشار اطلاعات نادرست استفاده شده است.
ابزارهای دیگری مانند «FotoForensics» هم وجود دارد که با بررسی دقیق تصاویر، نواحی دست‌کاری‌شده را تشخیص می‌دهد. حتی اپلیکیشن‌هایی مانند «Deepware Scanner» برای موبایل نیز طراحی شده‌اند که می‌توانند ویدیوها را اسکن کرده و هشدار بدهند که آیا محتوای آن‌ها جعلی است یا خیر.
برای استفاده از این ابزارها، کافی است افزونه‌هایی مانند NewsGuard یا InVID را روی مرورگر خود نصب کنید. وقتی با یک خبر، تصویر یا ویدیوی مشکوک مواجه شدید، آن را از طریق این ابزارها بررسی کرده، به صحت آن پی ببرید و در صورت جعلی بودن، از انتشار یا بازنشر آن خودداری کنید. همچنین خوب است در مواقع حساس و بحرانی، اگر به جعلی بودن محتوایی پی بردید، آن را با مستندات برای دوستان و خانواده‌تان توضیح دهید تا در دام شایعات نیفتند.
در نهایت، یادمان نرود که ابزارها به‌تنهایی کافی نیستند. قدرت اصلی، در تفکر انتقادی و روحیه پرسشگری ماست. استفاده آگاهانه از فناوری و سواد رسانه‌ای، سلاح اصلی ما در جنگ روانی و بحران‌های اطلاعاتی است.
توصیه‌های نهایی برای خانواده‌ها و نوجوانان در مواجهه با شایعات و فیک‌نیوزها:
آموزش سواد رسانه‌ای در خانه را جدی بگیرید
با فرزندان درباره اخبار و واقعیت‌ها گفت‌وگو کنید، نه فقط نصیحت
نوجوانان را تشویق کنید که قبل از بازنشر محتوا، درباره‌اش فکر کنند
محیط خانه را فضایی امن برای پرسشگری و تحلیل اخبار قرار دهید
الگوی رفتاری خوبی در مواجهه با اخبار برای فرزندان باشید
به نوجوانان ابزارهای بررسی حقیقت را آموزش دهید (مثل گوگل ریورس ایمیج یا Fact-checking websites)
هیجان‌زدگی نوجوانان در مواجهه با اخبار عجیب را درک و مدیریت کنید
برای دسترسی کودکان و نوجوانان به شبکه‌های اجتماعی محدودیت و نظارت هوشمندانه داشته باشید
همراه نوجوان باشید، نه فقط ناظر یا کنترل‌گر
روحیه امید، آرامش و تفکر انتقادی را در خانواده تقویت کنید
منبع: تبیان
