به گزارش خبرگزاری بسیج، سیدحمید طالب‌زاده، استاد تمام گروه فلسفه دانشگاه تهران و دبیر شورای تحول علوم انسانی، در دومین روز از همایش بین المللی «همگرایی و واگرایی؛ گفتگویی میان فرهنگی-میان دینی» به سخنرانی درباره موضوع «حکمت متعالیه و امکان همگرایی» پرداخت.
طالب‌زاده با ارائه‌ی قرائت تازه‌ای از حکمت متعالیه، که نه در نظریات ملاصدرا و نه در نظریات شارحان او وجود داشته چنین بیان کرد: حکمت متعالیه نظام مابعدالطبیعی را به کمال رساند و بر بنیاد اصالت وجود واقع است. اصالت وجود در اینجا یعنی اینکه واقعیت امر واحدی است و آن وجود است. چیستی کثرت هم یک پرسش اساسی است. ملاصدرا در نظریه اصالت وجود، کثرت را موهوم نمی‌داند، بلکه در متن وحدت جستجو می‌کند. او بحث کثرت را در تشکیک وجود می‌برد. از نظر ملاصدرا، وحدت وجود، وحدت سنخی است؛ یعنی حقیقت وجود، حقیقت واحدی است اما درجات و مراتبی دارد که به یک اصل واحد برمی‌گردد.
وی در توضیح چیستی حقیقت وجود گفت: حقیقت وجود درست از آن جهت که وجود است حد و مرز ندارد، بلکه دارای سلسله مراتب است. مانند نور که در ذات خود روشنایی است اما درجات مختلفی دارد. وحدت سنخی با وحدت تشکیکی وجود یکی است. واقعیت اصیل، سنخ واحدی دارد و حقیقتی داینامیک یا سریانی است. همین حقیقت تشکیکی بنیاد کثرت است و حیث اختلاف وجود، همان حیث وحدت می‌باشد. همه موجودات که با هم اختلاف دارند، اختلاف شان ذاتی است؛ اما در حقیقت یکی هستند و آن وجودشان است. تشکیک وجود یعنی غیر از وجود چیزی نیست و اختلاف غیر از وحدتِ سریان یافته نیست. بسط وحدت بنیاد اختلاف است. از نظر ملاصدرا تشکیک وجود دو گونه است که شامل بسط طولی و بسط عرضی می‌شود. تشکیک طولی یعنی مشاهده اختلاف در مصادیق کیفیات و کمیات مثل دو مصداق سفیدی و سفیدی‌تر، اما معیار این تشکیک در چیست؟ اینکه در ابتدا حقیقت وجود از راه علیت نفوذ می‌کند و موجود معلول چیزی جز ربط به علت خود نیست. وجود علت کامل‌تر از معلول است. در سلسله موجودات سلسله طولی بر معنای کمال و نقص می‌باشد و هر موجود وجودی رابط است که این رابط بودن ربط یک طرفه است.
او در توضیح «تشکیک تواسعی» گفت: در نوع دیگری از تشکیک عرضی که در بحث ملاصدرا نیست، رابطه علیتی بین موجودات وجود ندارد؛ مثل رابطه دو پرنده یا رابطه قطرات آب. چنین تشکیکی را نمی‌توان طولی فهمید؛ چون معنای تشکیک یعنی اینکه مابه‌الاختلاف عین مابه‌الاشتراک است. جهان طبیعت، جهان زمان و مکان است که اینها عرض یکدیگر نیستند، موجودی این جهان، ذاتاً زمانی و مکانی است و هر دو در امتداد هم هستند، قطعات زمان و مکان طولی نیستند و برتری بر یک جز دیگری ندارند؛ اما مقوم هویت وجود هستند. هویت زمانی و مکانی موجودات، شالوده تشکیک عرضی است. بنا به تشکیک، هر وجودی با تمام وجود دیگر هم مشترک است و هم با آن مغایرت دارد. به بیان دیگر از همان جهت که یکی است از همان جهت مغایر هم است و هر مغایرت به وحدت برمی‌گردد. وجودهای مغایر عین بسط وجود دیگر است چرا که وجود غیر عین وجود خود او است و هر وجودی تمام وجودهای دیگر را فرا می‌خواند. به عبارت دیگر هر وجودی تکرار نشدنی است. به همین دلیل وجود دیگر را بسط می‌دهد. در غیر این صورت تکرار است. بنابراین تشکیک عرضی باعث وحدت وجودها می‌شود.
استاد تمام دانشگاه تهران در پایان با اشاره به بحث علامه بیان داشت: علامه در بحث خود با موضوع وجود معتقد است که تحقق وجود رابط و موجب وحدت بین آنها می‌شود. بنا به بیان علامه، وجود رابطه نحوه‌ای از وجود است که بر اساس آن می‌توان وجودهای فی‌النفسه را در ارتباط با هم قرار داد. اکنون می‌توانیم بگوییم موجودات در تشکیک عرضی هستند و این مساله مغایر با وحدت وجود نیست و وجودها در ذات خود با یکدیگر در ارتباط هستند. به بیان دیگر هر موجودی در جهان در بنیاد وجودی با دیگران متحد است اما تمایز در وجود و ماهیت و کثرت در آگاهی رخ می‌دهد.