علیرضا آتشک
"چگونگی برخورد جامعه با آسیب پذیرترین جامعه خود همیشه معیار انسانیت آن است." این سخن معروف در مورد ارزش گذاری جوامع انسانی سخنی ماندگار از الیاسون، رئیس سوئدی مجمع عمومی سازمان ملل متحد است. ممکن است برای ما شنیدن سخن ارزش گذاری جوامع انسانی از زبان یک عضو مجمع عمومی سازمان ملل متحد قابل درک و لمس نباشد اما وقتی به عنوان یک مسلمان سخن ارزشمندی از امیرالمومنین در زمینه اهمیت به توان یابان می شنویم قطعا فضای ارزش گذاری اهمیت خاص تری پیدا می کند.
امیرمومنان علی(ع) در فراز هفتم نامه خود خطاب به مالک اشتر می فرمایند: الله الله [ای مالک اشتر تو را به عنوان مدیر ارشد جامعه هشدار میدهم] درباره طبقه زمین گیران و معلولین، پس برای خدا پاسدار حقی باش که خداوند برای این جامعه معین فرموده است. بخشی از بیت المال و بخشی از غلّه های زمین های غنیمتی اسلام را در هر شهری به معلولین و محرومین اختصاص ده. همواره به فکر مشکلات آنان باش و از آنان روی برمگردان.
از نگاه تخصصی جامعه شناسی ملاک ارزیابی جوامع پیشرفته و فرهنگی، درک نیازهای اقشار آسیب پذیر و افراد دارای معلولیت است. امروز جامعه ای که بتواند به توان یابان از منظر یک فرد توانمند، قابل احترام و شهروند درجه یک نگاه کند و در عین حال تلاش کند با درک نیازهای این قشر، بستر حضور در جامعه، آموزش های هدفمند و زمینه اشتغال را فراهم سازد جامعه بشری پیشرفته نامیده می شود. این دقیقا بدان معناست که اگر جامعه ای در اوج دسترسی ها به تکنولوژی های روز نتواند توان یابان را به عنوان اقشار تأثیرگذار و نیروهای پربازده اشتغال معرفی کند در حقیقت جامعه ارزشمندی نیست.
جامعه ای که نتواند در پیشرفت های جهانی امروز به چنان درکی از قشر دارای معلولیت برسد که نه تنها نگاه سنگین و حذف شدن را از آنها بردارد بلکه به افراد دارای معلولیت به چشم نیروی آماده به کار و توانمند نگاه کند طبق فعالان عرصه حقوق بشر، جامعه ای فاقد ارزش های انسانی است.
تصمیم گیران هر جامعه انسانی اگر به نقطه ای نرسند که حضور اجتماعی، بسترسازی های شهری، فرهنگسازی عمومی و زمینه های ایجاد اشتغال افراد دارای معلولیت را درک کنند از منظر جامعه شناسان در جامعه ای با کمترین سطح ارزش گذاری مدیریت میکنند.
صادقانه باید بپذیریم این حقیقت تلخ را که امروز این خلأ به وضوح در کشور ما دیده می شود. یک شو در میان مسئولین قوه مقننه، قوه مجریه و شهرداری ها در حال اجراست که تلاش میکنند به جوامع بین المللی نشان دهند که حقوق توان یابان را درک می کنند و برای احقاق این حق قدم برمیدارند. با همین تفکر است که قانون وضع می کنند اما اجرایی نمی شود، جلسه برگزار می کنند، مصوبه دارند اما اجرا نمی شوند.
در صفحه 237 تحف العقول آمده است که امام حسین (ع) در مورد اهمیت حمایت از توان یابان فرموده اند: «ای مردم به چشم خود میبینید که پیمانهای خدا شکسته شده و شما هراس نمیکنید، بابت نقض تعهد پدران خود به هراس افتادهاید، و این در حالی است که تعهد به رسول خدا بیمقدار و خوار گشته، نابینایان و ناشنوایان و توان یابان در شهرها بی‌ياور ماندهاند و به آنها رسيدگي نمیشود. شما به اندازه و مقام خود و در خور مسئولیت خود کار نمیکنید؛ حتي از کسانی که خادم معلولین‌اند تشکر نمی‌نمایید».
امام معصوم در جامعه زمان خود هشدار می دهد که مبادا فراموش کنید حمایت و یاوری از نابینایان و ناشنوایان و توان یابان را که این رفتار نشانه متعهد ماندن به رسول خداست.
نگران کننده ترین بخش در مسئولیت های ما نسبت به توان یابان آجاست که با هزار مشکل قوانین حمایتی از این قشر به تصویب میرسد اما بدون درنظرگرفتن مجراهای اجرایی دست نخورده خاک میخورد. 17 آذرماه سال 98 با ابلاغ آیین نامه اجرایی ماده 3 قانون حمایت از حقوق توان یابان تأکید شد که بیش از 16 وزارت خانه و سازمان از جمله وزارت کشور، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت راه و شهرسازی موظف به اجرای تمام مصوبات قانون حمایت از توان یابان هستند.
در این آیین نامه با شفافیت عنوان شد که مناسب سازی معابر، اماکن، ساختمان ها و فضاهای عمومی شهری و روستایی و وسایل حمل و نقل و ارتباط جمعی باید درنظر گرفته شود تا آنجا که افراد دارای معلولیت قادر باشند آزادانه و بدون خطر حضور اجتماعی داشته باشند در همین بند اول آیین نامه ما هنوز نتوانسته ایم تمام وسایل حمل و نقل و فضاهای عمومی را متناسب با نیازهای توان یابان بهسازی کنیم و به افتتاح عجولانه پروژه هایی با مشکلات ساختاری صرفا برای جلب نظر مردم در تنگناهای سیاسی همچنان ادامه می دهیم بدون اینکه لحظه ای به این فکرکنیم اگر مجتمع تجاری یا مرکز فرهنگی ساخته می شود که راه های دسترسی توان یابان در آن تعبیه نشده است در حقیقت نمادی از عقب ماندگی ارزشمندی جامعه ایران نسبت به سایر جوامع دنیا خواهد بود.
کاش همه ما به این سطح از باور برسیم که معلولیت اتفاق دور از دسترس برای هیچ موجودی خصوصا آدمی نیست. اینکه امروز هرکدام از ما در سلامت کامل جسم از منزل بیرون آمدم هیچ تضمیمی بر این نیست که ما در سلامت کامل شب به منزل باز گردیم. در حقیقت هرکدام از ما ممکن است در کسری از ثانیه با یک اتفاق پیش بینی نشده دچار معلولیتی شویم که که بقیه زندگیمان به اتکای یک صندلی چرخدار یا عصا پیش رود. سوال مهم این است که اولا چقدر برای چنین روزی آمادگی داریم اصلا چنین تصوری نسبت به زندگی مان داشته ایم؟ دوم اینکه در فرصتی که امروز داریم چقدر با درک شرایط توان یابان برای آموزش، اشتغال و حضور اجتماعی آنها دغدغه داریم و تلاش میکنیم؟ اگر بتوانیم به درک درستی از این شرایط برسیم آنجاست که نمی توانیم ساده از کنار قابلیت های توان یابان آموزش دیده گذر کنیم.
کاش آقایان مسئولین، وزرا و آنان که در رأس هر قوه و وزارت و سازمان حضور دارند با اعتماد به توانایی های توان یابان شاغل فرصت های جدی اشتغال را به آنها هدیه دهند تا جامعه از حضور و توانایی آنها بیشتر منتفع شود.